فرهنگ واژگان گویش دشتی دوره 4 جلدی

سید کوچک هاشمی زاده فرزند سید مصطفی به سال ۱۳۲۴ خورشیدی در خانواده ای عالم، در خورموج دیده به جهان گشود. دارای مدرک کارشناسی زبان و ادبیات انگلیسی و دبیر بازنشسته آموزش و پرورش می باشد. ایشان آگاهی زیادی پیرامون تاریخ سیاسی و اجتماعی معاصر جنوب به ویژه دشتی دارد و در زمینه تاریخ اسلام، ادبیات فارسی، عربی و واژه شناسی صاحب نظر است. از دوره دانش آموزی به سبب مصاحبت و هم نشینی با بزرگان دیار دشتی، علاقه بسیاری به پژوهش و نویسندگی داشته و این ویژگی تا به امروز در وجود وی باقی مانده است. نتیجه تحقیقات علمی وی، کتاب های “فرهنگ لغات مشابه”، “ضرب المثل های محلی” و چندین سفرنامه می باشد که هنوز به چاپ نرسیده است و “بنیادهای دستور گویش دشتی” اولین اثر و “فرهنگ واژگان دشتی چهار جلد” دومین اثر استاد هاشمی زاده می باشد که در دسترس دوست داران قرار گرفته است.

فهرست مطالب:
مقدمه مؤلف، چند نکته دستوری، نشانه ها و آوا نویسی، فصل یک: دگرگونی واکه ها، فصل دو: دگرگونی هم خوان ها، فهرست منابع و مآخذ، فرهنگ واژگان.

به قلم استاد سید کوچک هاشمی زاده:
همزمان با اندیشه تدوین فرهنگی به نام فرهنگ لغات متشابه به واژه های اصیل دشتی که از زبان مردم کهنسال و دانش آموزان روستایی خود می شنیدم، برخوردم و این برخورد چنان مرا مجذوب کرد که تصمیم گرفتم از هر کس در مورد واژه های رایج در منطقه پرسش هایی داشته باشم. بدین منظور دست به کار شدم و کارم را با واژه های دشتی که خود می شناختم شروع کردم. کار اولیه من در مجموعه یک جلدی که فقط شامل واژه های رایج دشتی بود گردآوری شد. چندی گذشت و نتوانستم به دلایلی به واژه های بیشتری دست یابم. تا اینکه فرهنگ بهدینان به صورت هدیه دریافت و فرهنگ شوشتری را خریداری کردم و به واژه هایی پی بردم که در هر دو گویش به کار می رود. بنابراین تصمیم گرفتم که از این دو فرهنگ نیز بهره ببرم. اما این آغازی بود که مرا به دنبال تطابق و مقایسه واژه های بیشتری از گویش های نقاط دیگر بکشاند. و بدین ترتیب بود که دفتر کوچک یک جلدی مرا به چند دفتر بزرگ با تطابق گویش هایی از مناطق مختلف کشور و آوردن شواهد شعری و ضرب المثل های محلی تبدیل کرد که آغازی است برای پویندگان راه تحقیق و پژوهش. کاری که من انجام داده ام بر اساس ضوابط زبان شناسی و نه بر اساس روش های صحیح تحقیق صورت گرفته و سلیقه شخصی است و هیچ ادعایی هم نداشته و ندارم. تألیف کتاب فرهنگ واژگان گویش دشتی را از اوایل سال شصت هجری آغاز کردم و در بیست دفتر تدوین و در چهار جلد چاپ شد. من نیم نگاهی کوتاه به گویش دشتی داشته ام و امیدوارم در آینده بزرگان علم وادب با توان بیشتری این اثر را تصحیح و تکمیل کنند.

چند نکته دستوری:
۱. در گویش دشتی به خلاف فارسی، مصدر را از شکل سوم شخص فعل گذشته به اضافه نشانه اسم مفعول می سازند مانند: رفت = رفته، خَرْد = خَرْده، کِرْد = کِرْده.
۲. اغلب افعال گویش دشتی با اسم مفعول آنها از نظر تلفظ یکی است مانند: رفته = رفتن، رفته = رفته.
۳. در زبان پارسی باستان ضمایر فاعلی قبل از فعل می آید مانند: امان گفت، اتان گفت، اشان گفت. در گویش دشتی نیز اینچنین است با این تفاوت که “ان” آخر این ضمایر حذف شده مانند: اُم گو = گفتم، اِت گو = گفتی، اِش گو = گفت.
۴. در اغلب واژه هایی که به “آب” ختم می شود در گویش دشتی به “اَوْ” (Ow) تبدیل می شود مانند: آسیاب = اَسِیوْ (هَسیو)، پاریاب (پاریو).
۵. در پاره ای واژه هایی که به “ان” آخر کلمات فارسی ختم می شود، “ان” با تبدیل به “و” یا به “ون” می شود مانند: نان = نو = نون _ باران = بارو = باران _ سامان = سامو = سامون امّا در پاره ای از واژه ها مانند پیمان فقط به پیمون تبدیل می شود و “پیمو” استعمال ندارد.
۶. در پاره ای از کلمات مانند: خان به معنی (بزرگ و رئیس قبیله) هیچ تغییری ایجاد نمی شود و به همان صورت خان تلفّظ می شود. اما خانه به خونه و خوان به خون تبدیل می شود.
۷. پاره ای واژه ها مانند خون به گویش اصیل و قدیمی دشتی (بیشتر در جنوب دشتی) به خوین Xuyn و در تداول بقیه به خین Xin _ “دُخت” به دُهْت بدون نقطه ودُوَهْت Duwaht و “مُو” به موین Muyn و در هر تداول بقیه به مین Min تبدیل می شود.

✍️لیلا حیاتی

بخشی از کتاب: