واژگان متروک زبان فارسی تا قرن پنجم هجری به استثنای شاهنامه

نسرین مظفری فرزند بهزاد در شهر خورموج و در خانواده ای علمی و فرهنگی دیده به جهان گشود. تحصیلاتش تا دبیرستان را در شهر خورموج گذراند. مدرک کارشناسی را از دانشگاه تربیت معلم تهران، کارشناسی ارشد را از دانشگاه شهید باهنر کرمان و مدرک دکترای زبان و ادبیات فارسی خود را از دانشگاه تهران اخذ کرد. نویسندگی، پژوهش، انتشار مقالات بین المللی متعدد، تدریس در دانشگاههای معتبر استان، عضویت در هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی بوشهر…و در حال حاضر مدرس دانشگاه و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی بوشهر می باشد.

وی صاحب تالیفاتی تک و ناب نه تنها در شهرستان و استان بلکه ایران می باشند از جمله:
۱_ نقد تطبیقی
۲_واژ گان متروک زبان فارسی
۳_ در مکتب تجربه
۴_ جنوبگان شعر

متروک شدن کلمات:
هیچ ایرانی در این روزگار کلمات برگستوان، فتراک، قربوس… و صد ها لغت دیگر از این دست را در زندگانی عادی خود به کار نمی برد. اما در قرن پنجم هجری این کلمات برای هر فرد ایرانی بسیار مانوس بوده و هر کس آن ها را روزانه بارها بر زبان می آورده است. علت این امر آن است که این الفاظ بر چیزهایی دلالت می کند که از لوازم زندگانی آن زمان بوده است و چون امروز دیگر کسی خفتان نمی پوشد و با زره و گرز جنگ نمی کند، ناچار به نام این چیزها هم احتیاجی ندارد تا آن ها را بیاموزد و در گفتار به کار ببرد. این گونه کلمات تنها هنگامی که با تاریخ قرون پنجم و ششم سر و کار داریم و آثار و نوشته های مربوط به آن زمان ها را مطالعه می کنیم به کار می آید. این کلمات از جمله ی لغاتی ست که تا یک قرن پیش متداول بود. این گونه کلمات را می توان ” کلمات تاریخی ” خواند، یعنی کلماتی که تنها در یک دوره از تاریخ متداول بوده است و اکنون تنها هنگام مطالعه ی آثار آن دوره با آن ها روبرو می شویم.

به قلم استاد سیدکوچک هاشمی زاده:
نوشتن فرهنگ نامه کار دشواری است چون با نوشتن هر واژه بخشی از شخصیت انسان زیر سؤال می رود. گردآوری واژگان و کنار هم چیدن و انتخاب آن و بویژه لغات متروک کار دشواری است و لغات متروک به این معنا نیست که از کار افتاده است و گاه لازم است انسان با این واژگان هم سروکار داشته باشد. دکتر مظفری با انتشار این کتاب خدمت بزرگی به ایران کرده است و باید به نحو شایسته ای از شخصیت علمی ایشان اکرام و اجلال شود.

به قلم دکتر نسرین مظفری:
واژگان با انسانها رشد می کنند و در حین رشد دچار تغییر و تحول می شوند و زمانی تاریخ مصرفشان به اتمام می رسد. روان شناسان در تغییر و تحول، واژگان را به سه دسته متروک، نیمه متروک و نو تقسیم کرده اند که متروک در گفتار و نوشتار استفاده نمی شود و نیمه متروک ممکن است در گفتار استفاده شود ولی واژگان نو در گفتار و نوشتار ساری و جاری هستند. کتاب واژگان متروک واژگان منسجمی متعلق به دوره خراسانی است و تمام شاعران دوره خراسانی که تعدادشان ۲۲۳ نفر بود اشعارشان نت برداری کردم و پس از بررسی ۱۳۴ هزار بیت ۱۷۸۰ کلمه متروک بدست آمد. کتاب واژگان متروک برای دانشجویان کارشناسی ارشد و دکترا که با متون کهن سروکار دارند گره گشاست و برای پالایش زبان فارسی در جهت جایگزین شدن واژگان بیگانه مناسب است. سخاوت علمی استاد هاشمی زاده که وام دار علم و دانش وی هستم و از بابت قدرشناسی، کتاب واژگان متروک را به ایشان تقدیم کرده ام.

صفحاتی از کتاب:
بازه: چوبی است که در دست گیرند و آن را سردستی هم می گویند. (سرمه)
نشسته به صد خشم در کازه ای
گرفته به چنگ اندرون بازه ای
خجسته سرخسی (شا. بی/۱۶۲)
بازیچ: هر چیزی که جهت بازی کردن کودک به گهواره آویزان کنند. (ناظم الاطباء)
آید ز باغ بسی سرود بازیچ
دستت به کراغه ای برآرد از پیچ
لیبی (شا. بی/۴۷۹)
باژ: زری است که از زیردستان گیرند. یعنی پادشاهان بزرگ از کوچک ستانند. (برهان) باج خراج. (ناظم الاطباء)
وز او بستدی نیز هر سال باژ
چرا داد باید به هامال باژ
دقیقی/۵۰
هر آن زر که از باژ در کشورش
رسیدی زهر نامداری برش
اسدی (گرشاسب نامه/۱۹۸)
باژوان: گیرنده باژ
بر در مرگ باژ وانانند
باز دارند با جواز بسی
ابوذر جوزانی (شا. بی/۱۵۱)

✍️لیلا حیاتی